توسط : در دورانی که بسیاری از فیلم‌ها به دنبال صدای بلند و جلوه‌های پرزرق و برق هستند، بی سر و صدا به کارگردانی و تهیه‌کنندگی مجیدرضا مصطفوی، اثری است که با سکوت، خشونت پنهان جامعه را فریاد می‌زند. فیلمی اجتماعی که نه‌تنها درونمایه‌ای تلخ و تأمل‌برانگیز دارد، بلکه از حیث ساختار، بازی‌ها و نگاه کارگردانی، یکی از برجسته‌ترین آثار سینمای ایران در سال‌های اخیر به شمار می‌رود.
این فیلم در سال ۱۴۰۲ ساخته شد و نخستین‌بار در جشنواره بین‌المللی فیلم سائوپائولو در برزیل به نمایش درآمد. پس از آن نیز در جشنواره فیلم هانوی در ویتنام با دریافت سه جایزه اصلی، توانست تحسین منتقدان و تماشاگران را برانگیزد. اما نکته قابل تأمل اینجاست که با وجود موفقیت‌های بین‌المللی، بی سر و صدا هنوز در ایران به اکران عمومی نرسیده است و مسیر پر پیچ‌وخمی را برای دریافت پروانه نمایش طی کرده است.
فهرست مطالب
خلاصه داستان و فضای کلی فیلم بی سر و صدا
بی سر و صدا روایتی اجتماعی است از انسان‌هایی که در لایه‌های پنهان جامعه زندگی می‌کنند؛ انسان‌هایی که صدایشان شنیده نمی‌شود و در سکوت، درد می‌کشند. داستان فیلم به‌جای تمرکز بر یک گره روایی بزرگ، از دل زیست روزمره شخصیت‌ها می‌جوشد و به بازتاب چالش‌های فرهنگی، اقتصادی، اخلاقی و عاطفی جامعه امروز ایران می‌پردازد.
در این فیلم، مصطفوی با بهره‌گیری از استعاره‌های بصری پررنگ، فضایی شاعرانه و همزمان هولناک خلق می‌کند؛ از الاغ‌هایی که نماد انسان‌های بهره‌کشی‌شده‌اند تا آتشی که ابتدا وعده رهایی است و در پایان نماد نابودی و زوال. فیلم با تصویری از آتش و برف تمام می‌شود؛ تصویری که در عین تضاد، مکمل فضای معنایی فیلم است. برف، خاموش‌کننده‌ی شعله‌ی خشم و فروپاشی، و آتش، نماد شورشی بی صدا.
نگاهی به کارگردان و سبک او
مجیدرضا مصطفوی کارگردانی است که با آثاری چون «انارهای نارس» و «آستیگمات»، خود را به عنوان فیلمسازی دغدغه‌مند و اجتماعی معرفی کرده بود. در بی سر و صدا اما او قدمی فراتر گذاشته و روایتی پیچیده‌تر و چندلایه‌تر ارائه داده است. برخلاف بسیاری از فیلم‌های اجتماعی که به بیان مستقیم معضلات اکتفا می‌کنند، مصطفوی از طریق فضاسازی، نمادپردازی و میزانسن‌های دقیق، تماشاگر را به درون جهان پر از تناقض شخصیت‌ها می‌کشاند. فیلم از ریتم کند اما هدفمندی برخوردار است؛ سکوت‌های طولانی، حرکت آهسته دوربین، و انتخاب قاب‌هایی که شخصیت‌ها را در دل فضاهای تهی و بی‌روح قرار می‌دهد، همه و همه در خدمت خلق یک جهان است که خشونت در آن نجوا می‌شود، نه فریاد.
عوامل فیلم بی سر و صدا
فیلم سینمایی بی سر و صدا به تهیه‌کنندگی مجیدرضا مصطفوی ساخته شده است. نویسندگان این اثر مهیار حمیدیان و مجیدرضا مصطفوی هستند و مدیر فیلمبرداری آن روزبه رایگا است، در حالی که طراحی گریم بر عهده محسن دارسنج و مهرنوش سلیمی بوده است. صدابرداری فیلم نیز توسط بابک اخوان و محمود کاشانی انجام شده است. منشی صحنه این فیلم ماریا میرنژاد است و موسیقی آن توسط حامد ثابت ساخته شده است.
نقد بازی‌ها: ترکیب غافلگیرکننده‌ای از تجربه و تازگی
یکی از نقاط قوت اصلی فیلم بی سر و صدا، ترکیب متفاوت و غافلگیرکننده بازیگران آن است؛ ترکیبی که هم بازیگران باسابقه را در بر می‌گیرد و هم چهره‌های نوظهور را.
- پیمان معادی: بازی درخشان معادی در این فیلم به عنوان کاراکتری درون‌گرا و زخم‌خورده، توانسته مخاطب را به عمق شخصیت ببرد. معادی که پیش‌تر با فیلم‌هایی چون «جدایی نادر از سیمین» و آثار بین‌المللی مانند Camp X-Ray و ۶ Underground شناخته شده بود، در این فیلم بار دیگر قدرت بازی در سکوت و نگاه را به رخ کشیده است. او برای این نقش موفق شد جایزه بهترین بازیگر مرد جشنواره فیلم هانوی را از آن خود کند.
- مهران غفوریان: غفوریان، چهره‌ای که سال‌ها با طنز شناخته شده، در این فیلم چرخشی جدی در کارنامه خود تجربه کرده است. بازی او ترکیبی از خشونت خاموش، آسیب‌دیدگی و سرکوب است که با ظرافتی ستودنی اجرا شده است.
- هانیه توسلی: هانیه توسلی نیز که با فیلم‌های درام بسیاری چون «شب‌های روشن» و «دهلیز» شناخته می‌شود، در این فیلم نقشی متفاوت ایفا کرده است؛ زنی که در لبه مرز فروپاشی روانی حرکت می‌کند و شکنندگی‌اش را به‌خوبی در بازی‌اش نشان می‌دهد.
- فرشته حسینی و محمد شاکری: فرشته حسینی و محمد شاکری، دو بازیگر جوان‌تر فیلم، با حضور موثر خود موفق شده‌اند وزنی انسانی و تازه به روایت ببخشند. حسینی که پیش‌تر در سریال «قورباغه» خوش درخشیده بود، در این فیلم نیز با اجرای دقیق نقش خود، نماینده‌ای از نسل جوانی است که زیر فشار بی‌عدالتی و ناامیدی خم شده است.
حواشی و چالش‌های اکران
بی سر و صدا با وجود داشتن پروانه ساخت از دو دولت متفاوت، با ممیزی‌هایی سخت‌گیرانه روبرو شد که نزدیک به ۲۰ دقیقه از فیلم را تحت تاثیر قرار داد. برخی اعضای شورای پروانه نمایش به دلیل فضای ملتهب سیاسی و اجتماعی فیلم، با اکران آن مخالفت کردند و فیلم از حضور در جشنواره فیلم فجر باز ماند.
مهران غفوریان در واکنشی احساسی در صفحه اینستاگرام خود خطاب به رئیس‌جمهور نوشت که اجازه ندهد یک اثر هنری از بین برود. او در پی اخبار عدم اکران فیلمش، در صفحه اینستاگرامش خطاب به رئیس جمهور نوشت: «نمی خواستم از شما درخواست کنم و پای رئیس‌جمهور را وسط بکشم ولی چه کنم که اینجا ایران است. لااقل به عنوان یک هنرمند می‌‌توانم از رئیس جمهورم توقع داشته باشم اجازه ندهند یک اثر هنری از بین برود.» این سخن، بازتاب دهنده ناامیدی و خشم هنرمندانی بود که آثارشان پشت درهای بسته گیر کرده است.
موفقیت‌های بین‌المللی و اعتبار سینمای ایران
در مقابل عدم اکران داخلی، بی سر و صدا در عرصه جهانی موفقیت چشمگیری به دست آورد. نخستین نمایش آن در جشنواره فیلم سائوپائولو با استقبال منتقدان همراه بود و در ادامه، در جشنواره بین‌المللی فیلم هانوی در ویتنام سه جایزه مهم بهترین فیلم، بهترین کارگردانی و بهترین بازیگر مرد را کسب کرد. این موفقیت‌ها نشان می‌دهد که سینمای اجتماعی ایران، با وجود تمام محدودیت‌ها، همچنان ظرفیت بالایی برای دیده‌شدن در جهان دارد.
نقش نمادها و لایه‌های پنهان معنا
در فیلم بی سر و صدا هیچ چیز تصادفی نیست. همه چیز از قاب‌بندی‌ها تا رنگ‌ها و نمادهای بصری به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که معنایی فراتر از ظاهر دارند. «الاغ‌ها» نماد بهره‌کشی هستند؛ موجوداتی که تا وقتی مفیدند نگه داشته می‌شوند و سپس قربانی می‌شوند. «برف» نمادی از پوشاندن حقایق است؛ انجمادی که درد را زیر سطح نگه می‌دارد. و «آتش»، شورشی است که گاه راه نجات به نظر می‌رسد اما در نهایت، خود به نابودی می‌انجامد.
تاثیر اجتماعی فیلم
فیلم بی سر و صدا در دل خود پیام‌هایی انسانی دارد که از مرزهای زبان و جغرافیا عبور می‌کنند. این فیلم نه‌تنها یک اثر هنری، بلکه بیانیه‌ای اجتماعی است. روایت آدم‌های فراموش‌شده، کسانی که با سکوت‌شان فریاد می‌زنند، چهره‌ای از جامعه امروز را پیش چشم مخاطب می‌گذارد که نمی‌توان به‌سادگی از آن عبور کرد.
کلام آخر
بی سر و صدا فیلمی است از دل جامعه‌ای خسته، اما زنده. فیلمی که در دل سکوت، صداهایی را می‌سازد که تا مغز استخوان می‌نشیند. با وجود تمام موانع، این فیلم توانسته مسیرش را به جشنواره‌های معتبر جهانی باز کند و افتخاراتی را کسب کند که نشان از قدرت و عمق آن دارد.
اکنون بیش از هر زمان دیگری، سینمای ایران به فیلم‌هایی چون بی سر و صدا نیاز دارد؛ فیلم‌هایی که نه‌تنها حقیقت را روایت می‌کنند، بلکه راهی برای گفت‌وگو و فهم متقابل می‌گشایند. اکران عمومی این فیلم می‌تواند قدمی به سوی بازگشت اعتماد به سینمای اجتماعی ایران باشد؛ سینمایی که در سکوت، از جهنمی حرف می‌زند که درون هر یک از ما ممکن است شعله‌ور باشد.
